Introductie
Sociale innovatie kan op vele manieren worden opgevat. Onze insteek is dat sociale innovatie een proces is waarmee zogenaamde wicked problems worden benaderd. Wicked problems zijn vraagstukken waarin partijen uiteenlopende en tegengestelde belangen en gezichtspunten hebben die niet makkelijk te verenigen zijn. Wat voor één partij een probleem is hoeft voor een andere partij niet het geval te zijn. Er zijn veel voorbeelden te geven, zoals klimaatverandering, geopolitieke conflicten en de groeiende kloof tussen arm en rijk. Vaak zijn wicked problems verstrengeld met andere wicked problems. Het is dan ook niet eenvoudig om een vraagstuk te duiden en oplossingsrichtingen te vinden die voor alle partijen acceptabel zijn. Het vereist een zorgvuldig bedacht proces van Sociale Innovatie (SI) waarmee partijen bij elkaar worden gebracht om gezamenlijk stappen te zetten.
In het SI-proces dat hier wordt beschreven staat de maatschappelijke opgave centraal. Daarmee overstijgt het de belangen van individuele partijen. Het SI-proces is gericht op het bewerkstelligen van beargumenteerd wenselijke en cultureel haalbare maatschappelijke veranderingen. De oplossingen dienen niet alleen rationeel en technisch haalbaar te zijn, maar moeten ook passen in de cultuur van een samenleving. Cultuur is geen statische toestand, maar is in beweging door wederzijdse beïnvloeding, bijvoorbeeld door dialoog. In essentie is het SI-proces gericht op identiteit en cultuur. Het is een proces om te bepalen wie we willen zijn en wat we gaan doen.
De kernbegrippen van sociale innovatie zijn wederzijds begrip (mutual understanding) en gedeelde betekenis (shared meaning). Het SI-proces begint met het scheppen van wederzijds begrip: het herkennen en erkennen van elkaars wereldbeelden, wie we zijn en wat we doen. De volgende stap is het expliciteren van gedeelde betekenis, met als inzet gezamenlijk oplossingsgerichte stappen te zetten die passen bij de identiteit en cultuur van individuen en organisaties, en tegelijkertijd ook het hogere doel dienen. Het herkennen en erkennen van elkaars wereldbeelden is hierbij essentieel, omdat door dialoog meerdere aspecten van de opgave worden gedeeld die mogelijk bij partijen leiden tot een bredere opvatting van de opgave. Hiermee wordt ruimte voor verandering gecreëerd.
2 Het proces van sociale innovatie
Het SI-proces is gebaseerd op de volgende drie principes, bestaande uit één uitgangspunt en twee opdrachten:
0. Uitgangspunt: we got to move;
1. Opdracht 1: creëer bewegingsruimte;
2. Opdracht 2: bepaal de juiste richting.
2.1 We got to move
Mensen zijn adaptieve wezens. Ze tasten met hun zintuigen de omgeving af en reageren indien nodig. Bewegen zit in ons bloed, zeker in het geval van acuut gevaar. We staan voor grote uitdagingen (wicked problems.) Nog niet iedereen ziet of voelt de urgentie, maar desondanks is samen proactief handelen noodzakelijk. Niets doen is geen optie. Er is niet alleen een noodzaak om de huidige wicked problems het hoofd te bieden, in de toekomst zal dat niet anders zijn als we worden geconfronteerd met nieuwe wicked problems, al dan niet door onszelf gecreëerd. Kortom, het is een gegeven dat we in beweging zijn als een inherente eigenschap van mens zijn, of dat we in beweging moeten komen in het geval van urgente, existentiële bedreigingen. Hoe dan ook: we got to move!
2.2 Creëer bewegingsruimte door wederzijds begrip
We moeten bewegen, maar zonder bewegingsruimte is er geen beweging mogelijk. Bewegingsruimte ontstaat door het herkennen en erkennen van elkaars wereldbeelden. Daarbij moet je voorbij het oppervlak kijken, niet alleen naar hoe personen of organisaties handelen, maar dieper naar beweegredenen, dat wil zeggen de identiteit van een persoon of de cultuur van een organisatie.
Het onderstaande model geeft aan hoe het wereldbeeld van een individu of organisatie wordt geduid. Het model is gebaseerd op de Soft Systems Methodology (SSM, zie …) PQR formule (P-wat, Q-hoe en R-waarom). Een strikt onderscheid wordt gemaakt tussen de intenties (beweegredenen, drijfveren: het wat-waarom) en de manifestaties (tastbaar, observeerbaar: het hoe). De intenties zijn gestoeld op overtuigingen en aannames die men heeft over de wereld. De intenties, de overtuigingen en de aannames vormen samen het wereldbeeld van een individu of organisatie. Het bepaalt niet alleen de kijk op de wereld, maar wordt zelfs voor een individu of organisatie als reden van bestaan gevoeld.
Om niet iedere keer individu of organisatie te noemen wordt de overkoepelende term partij gebruikt, met de wetenschap dat alles wat wordt gezegd over een partij geldt voor zowel individu als organisatie. In het geval van een organisatie kan beter worden gesproken over missie (wat), visie (waarom) en strategie (hoe).